Een foto van Mohammed

Het islamitisch beeldverbod als westerse mythe

Het stereotype beeld van de ´botsing der beschavingen’ doet het nog altijd goed. Zo zou het islamitisch verbod om de profeet Mohammed af te beelden ónze vrijheid van meningsuiting bedreigen. Maar hét islamitisch beeldverbod is een westerse mythe die haaks staat op de geschiedenis van kunst en kitsch in het Midden-Oosten. De verontwaardiging over de Mohammed-cartoons wordt daar tot een crisis opgeklopt om Europa’s meten met twee maten, vooral inzake Israël en Palestina, aan de kaak te stellen en om interne conflicten te verhullen. Miskenning van deze dimensie werkt de politisering van de islam in de hand waardoor die ‘botsing’ een self-fulfilling prophecy dreigt te worden. 

Door Harrie Teunissen

Vier maanden na publicatie van de Mohammed-karikaturen in een Deense krant leidt de verontwaardiging van moslims tot demonstraties en boycots, tot brandstichtingen en tientallen doden. De verlate escalatie in de islamitische wereld overvalt het Westen. Hier lijkt meer aan de hand dan een onverzoenlijk conflict tussen Westerse radicalen die, zoals Ayaan Hirsi Ali, ‘het recht op belediging’ hooghouden en islamitische fundamentalisten die te hoop lopen tegen het afbeelden van de Profeet en nog wel als (zelfmoord)terrorist. De woede-uitbarsting rond de twaalf cartoons roept de explosies in Bamiyan in herinnering. Talibaan blazen hier maart 2001 twee gigantische Boeddha-beelden op; opnames daarvan worden via video verspreid. Dit hoogtepunt van de helleens-boeddhistische cultuur uit de pre-islamitische tijd wordt vernield op last van mollah Omar. Zijn fatwa oordeelt: “Deze standbeelden waren en zijn heiligdommen van ongelovigen en die blijven deze beelden vereren en aanbidden (…). Allah (…) de Allerhoogste is het enig ware heiligdom en alle valse heiligdommen (…) moeten worden vernietigd.” De verontwaardiging over deze moedwillige destructie van werelderfgoed is buiten Afghanistan vrijwel algemeen. Zo bestempelen islamitische leiders uit India en Pakistan deze beeldenstorm als ‘on-islamitisch’ en de Duitse minister van cultuur vergelijkt het optreden van het talibaan-regime met boekverbrandingen door de nazi’s.

Ook het geweld rond de Mohammed-cartoons wordt alom veroordeeld, maar de minister van buitenlandse zaken van Groot-Brittannië kritiseert ook Europese media voor het overnemen van die karikaturen en een Italiaanse minister moet aftreden vanwege Lybische rellen naar aanleiding van zijn T-shirt met een cartoon op TV. Ditmaal staat een breed moslim-front tegenover het Westen dat verdeeld is tussen verdedigers van de vrije meningsuiting en critici van de provocerende karikaturen. Nu de emoties geluwd zijn wil ik in dit essay het cartoon-conflict analyseren vanuit de geschiedenis rond het islamitisch beeldverbod. Daarbij bestrijd ik de these van de botsing van de schaamteloze beeldcultuur van ‘het Westen’ met het taboe op beelden van ‘de islam’. Niet omdat die these riekt naar de vooroordelen van het oriëntalisme [noot 1], maar omdat ze haaks staat op de omgang met beelden in de islamitische wereld. Pas door kennis daarvan valt te begrijpen dat beeldverboden functioneren in de machtsstrijd binnen en tussen islamitische landen, ook als ze kaatsen via de band van ‘het verontruste Westen’. Eerst bespreek ik de canonieke islamitische bronnen, vervolgens schets ik de geschiedenis van kunst en kitsch in het Midden-Oosten. Dan pas kan de cartoonaffaire zinvol geanalyseerd worden: van beeldverbod tot machtsstrijd.

De canonieke islamitische bronnen

Wie de Koran raadpleegt om na te gaan hoe het islamitisch beeldverbod is gefundeerd op openbaringen van Godswege aan Mohammed komt bedrogen uit. Soera 5 vers 90 spreekt over het ontwijken van “afgodsblokken” en soera 22 vers 30 stelt met nadruk: “onthoudt u van de gruwel der afgoden”. De veelgoderij uit de tijd vóór de islam richt zich immers, ook volgens archeologisch onderzoek, meer tot goden via (offer)stenen dan als beelden. God, de Enige, kan niet in beelden gevat. De Koran kent echter, anders dan de Bijbel, geen beeldverbod. Blijven over de tradities omtrent de Profeet en zijn metgezellen in de soennitische islam, respectievelijk de Profeet en de onfeilbare Imams in de sji’itische islam. Na kritisch onderzoek van de betrouwbaarheid van hun overlevering is slechts een klein deel van die tradities als ‘gezond’ aangemerkt en te boek gesteld. Dan nog raakt men in deze omvangrijke ‘hadieth-verzamelingen’ uit de 9de en 10de eeuw (soennieten) of uit de 10de en 11de eeuw (sji’ieten) verzeild in een zee van overleveringen. Niet één hoofdstuk behandelt het beeldverbod, toch vindt men veel tradities die over beelden gaan. Hieruit kan men twee hoofdthema’s destilleren.

Ten eerste: beelden zijn onrein en dus onverenigbaar met het gebed. Een traditie luidt immers: “Engelen betreden geen huis waarin een hond is, noch waar beelden zijn”. Een variant op deze uitspraak van de Profeet voegt nog de nachtpo toe. De aanwezigheid van honden, beelden en uitwerpselen maakt een ruimte dus ongeschikt voor gebedsverrichtingen. Toch zijn er uitzonderingen. Tradities vermelden dat Aisja een gordijn ophing met figuren van dieren. Toen de Profeet kwaad opmerkte dat dit hem stoorde bij het bidden maakte Aisja kussens uit die stof. De meeste geleerden van de sjaría concluderen hieruit dat afbeeldingen van dieren in gebedsruimtes zijn toegestaan zolang men erover loopt of erop zit. Ook de vijfde Imam van de sji’ieten is ruimhartig: het volstaat om beelden, die zich tussen de gelovige en de richting van Mekka bevinden, tijdelijk met een doek te bedekken zodat ze het gebed niet storen. Dergelijke overleveringen funderen alleen voor de islam als cultus een beeldverbod en verklaren waarom calligrafie en moskee-architectuur de religieuze kunsten bij uitstek worden.

Het tweede hoofdthema uit de hadieth-literatuur treft kunstenaars die dieren en mensen uitbeelden, want die worden verdoemd. “Degenen die deze afbeeldingen maken worden gestraft op de dag der opstanding. Men zal hun zeggen: breng jullie creaties tot leven.” Maar alleen God, ‘de Vormgever’, kan ze een ziel inblazen. Een schilder die met zijn penseel beelden schept die lijken op scheppingen Gods is hoogmoedig en wordt dus veroordeeld tot het hellevuur. Opnieuw zijn er varianten met uitzonderingen. Personages zonder hoofd of hoofden gescheiden van hun romp lijken niet levensvatbaar, zo kan men de hel ontwijken. Ook heeft de Profeet, mede gezien zijn zwak voor zijn jonge vrouw Aisja, geen moeite met het spelen met poppen want dat bereidt meisjes voor op hun latere taak. Ook los van deze nuanceringen vormt het dreigende oordeel onvoldoende basis voor een algeheel beeldverbod, wel voor een duidelijke waarschuwing aan kunstenaars. Het is immers ook hoogmoed om, vooruitlopend op de dag des oordeels, op de stoel van God te willen zitten.

Hoe is dan toch zo’n verbod ontstaan? Daarvoor moet men de overleveringen historisch lezen. Als Mohammed in 630 Mekka verovert verwijdert hij 360 idolen in en rond de Ka’aba voordat hij in de oude tempel in gebed zijn ‘knielingen’ verricht. Diverse overleveringen, onder andere uit “Het leven van Mohammed” van Ibn Ishaq (gest. 768), stellen dat de Profeet de fresco’s van Maria en Jezus in de Ka’aba beschermt. Zijn respect voor die afbeeldingen is niet vreemd, hij was ook getrouwd met enkele christinnen. Bovendien blijkt uit de Koran dat de oorsprong van de profeet Jezus vergezeld ging van een zintuigelijke gestalte. Zo staat in soera 19 vers 17 dat de engel Gabriël voor Maria “de gelijkenis aannam van een welgevormd menselijk wezen”. Volgens andere overleveringen roept Mohammed in Mekka op beelden zelfs in de huizen te vernietigen. Collatie van ketens van overleveraars en onderzoek naar hun vroege context geven echter aan dat deze tradities pas 5 decennia ná de dood van Mohammed (gest. 632) in omloop komen. In die tijd zouden ook Maria en Jezus uit de Ka’aba verwijderd zijn. Veel blijft onduidelijk, maar de beeldenkwestie moet een grote rol gespeeld hebben in de bloedige machtsstrijd van 680 tot 692 binnen de moslimgemeenschap.

Geschiedenis van kunst en kitsch

Nadat kalief Abd al-Malik (gest. 705) zijn tegenstanders in die strijd heeft uitgeschakeld, centraliseert en arabiseert hij het bestuur van zijn Omayadenrijk. Eind zevende eeuw worden de beeltenaren op de gouden dinars en zilveren dirhams, waarvoor Byzantijnse en Perzische munten model stonden, vervangen door islamitische spreuken. De Koepel van de Rots in Jeruzalem (692-694) en de Omayadenmoskee van Damascus (706-715) worden met Byzantijnse mozaieken van bomen, gebouwen en inscripties getooid. Kalief Yazied II verordonneert in 722 álle beelden van mensen en dieren te vernietigen; in sommige oude kerken in Palestina zijn de effecten daarvan nu nog te zien. Kort daarop begint de Byzantijnse beeldenstorm (het iconoclasme van 728 tot 843) met een grootscheepse vernietiging van iconen en fresco’s. Het islamitisch beeldverbod lijkt zelfs orthodoxe christenen in Byzantium aan te steken. Deze escalatie voedt in de negentiende eeuw bij Europese oriëntalisten de mythe van hét islamitisch beeldverbod. De kunst in het Midden-Oosten loopt echter behoorlijk anders. Doorwerking van islamitische taboes in het iconoclasme is niet aangetoond, al zijn er parallellen. Dé theologische verdediging van iconen komt zelfs van de monnik Johannes Damascenus, voorheen minister aan het kaliefenhof, die hun verering fundeert op het mysterie van Gods menswording.

En het decreet van Yazied II vormt een triest maar kort intermezzo. Dat blijkt uit de vele rijk gedecoreerde paleizen en buitenhuizen in de halfwoestijn. In Qusayr Amra uit 712/715 (Jordanië) toont een nu zwaarbeschadigd fresco vorsten uit drie continenten. Ook Clio, de muze van de geschiedenis, staat er afgebeeld. Andere binnenmuren zijn versierd met badende naakte vrouwen. Mozaïeken met jachtscènes in Romeinse stijl zijn te zien in Khirbat al-Mafjar 724/43 (Palestina). Jachtscènes in Perzische stijl vindt men in Qasr al-Kheir Gharbi 724/7 (Syrië). De toegangspartij hiervan zit onder bas-reliëfs van mensen en dieren naar de stijl van het Helleens-Syrische rijk van Palmyra, binnen staat zelfs de godin Gaia afgebeeld. Op de bewerkte façades van het complex van Qasr al-Mshatta uit 743/4 (Jordanië) staan wijnranken, leeuwen en halfnaakte vrouwen, geïnspireerd door byzantijnse en koptische voorbeelden (afb. 1). Een deel bevindt zich tegenwoordig in het Pergamon Museum te Berlijn. Berichten in Europa over deze beeldenrijkdom voor de Omayaden-aristocratie worden nog in de 20ste eeuw vol ongeloof ontvangen. Het ontwikkeld publiek denkt eerder te maken te hebben met pre-islamitische bouwwerken, zozeer bepaalt de mythe van hét islamitisch beeldverbod hun denken.

Afb. 1.: Bas-reliëf met paradijstuin op de linker poorttoren van Qasr al-Mshatta; paleis van kalief Al-Walied II (743-744). (Jahrbuch der Berliner Museen, 1992)

De introductie van het goedkope en gemakkelijke Chinese papier (9de eeuw) stimuleert het te boek stellen van de vele ‘gezonde’ orale tradities. In het Abbasidenkalifaat (750-1258) ontstaan schriftelijke jurisprudenties en scholen voor de wetenschap der plichtenleer. Het corps van wetsgeleerden staat gewoonlijk vijandig tegenover afbeeldingen van levende wezens, ook buiten de moskee. Critici, zoals Al-Farisi (gest. 979), stellen dat het beeldverbod alleen betrekking heeft op God. Voor een veralgemening naar mens en dier ziet hij geen dwingende redenen. De Koran bezingt bovendien in soera 34 vers 13 de grote koning, profeet en bouwheer Salomon waarvoor ‘djinns’ (goede of boze geesten) “paviljoenen en beelden” maken. Dergelijke theologen blijven echter een minderheid. Het gevolg is dat de publieke ruimtes van de Maghreb tot Centraal-Azië vrijwel geen beelden vertonen en dat toegankelijke pre-islamitische beelden regelmatig onthoofd of bekrast worden. Toch komen afbeeldingen, ook bij de stedelijke middenstand, veelvuldig voor op tapijten en stoffen, op meubels en branders, op glazen en keramiek, en op dozen en bestek. De vermaarde Al-Ghazali (gest. 1111), die onder soennieten eenzelfde status geniet als Augustinus onder christenen, keurt dergelijke luxe-goederen af omdat ze haaks staan op de sobere leefwijze van de rechtgeaarde moslim. Maar het leven blijft rekkelijker dan de leer.

De massa-productie van papier leidt vanaf de 12de eeuw ook tot de expansie van het geïllustreerde boek. Vroeger trof je afbeeldingen van mensen en dieren alleen aan in Arabische handboeken over medicijnen en astronomie: zo krijgen de sterrenbeelden van de Griekse zodiak een Oosterse uitdossing. Voortaan verluchtigen miniaturen ook dierenfabels en schelmenromans. Oosterse kronieken beelden naast vorsten en krijgers zelfs Mozes, Boeddha, Jezus en Mohammed onverhuld af. De fraaiste miniaturen ontstaan van de 14de tot 17de eeuw in de ateliers van Herat, Shiraz, Tabriz en Istanboel. Volgens Europese standaardwerken verschaft ‘de statische Perzische kunst’ een heimelijk plezier aan verlichte opdrachtgevers. De fantastische kleuren, het ontbreken van schaduw en perspectief en de irreële compositie worden door Westerse historici vooral begrepen als een handige strategie waarmee moslim-kunstenaars Gods scheppingsvoorrecht omzeilen. Ook de goud-gehoogde miniaturen die mystieke legendes rond de nachtelijke hemelreis van Mohammed uitbeelden worden met moderne ogen bekeken. Als de Profeet in een vurige stralenkrans en met gesluierd gezicht verschijnt denkt men meteen aan het verbod hem af te beelden (afb. 2), niet aan het verblindend licht dat reflecteert op het gelaat van de mens die God nadert.

Afb. 2. : Tekening van Roland Fréart naar een Perzische miniatuur met Mohammed door Gabriël geleid op zijn nachtelijke hemelreis (Le Magasin pittoresque, 1876)

Voor veel oriëntalisten uit de 19de eeuw staat de wonderlijke Perzische schilderkunst tegenover ‘de beeldloze traditie van Arabieren en Joden’. Dit idee voedt het stereotype van een botsing van de scheppende verbeelding van de Arische (noot 2) met de passieve en reflexieve Semitische cultuur. Ook islamologen stellen hét islamitisch beeldverbod niet ter discussie; in de koloniale tijd staat immers de studie van het islamitisch recht centraal. Het onderzoek naar de geschiedenis van kunst en kitsch loopt achter en dit leidt begin 20ste eeuw tot een paradoxale ontwikkeling. In Europa wint de idee-fixe van het islamitisch beeldverbod terrein, terwijl het Midden-Oosten juist een explosie van beelden te zien geeft. Daar willen vooruitstrevende intellectuelen, kleine ondernemers en bestuurders hun ‘achterstand op het Westen’ zo snel mogelijk inhalen. De modernisering van het onderwijs introduceert het tekenen in het curriculum, beginnend met de militaire scholen. Drukpers, fotografie en cinema dragen bij aan een meer ‘realistische’ kunst, het perspectief wordt vanzelfsprekend.

Het verbod op afgodendienst had eeuwenlang monumentale driedimensionale beelden vrijwel uit de kunstpraktijk verbannen. De leeuwenfontein in het Alhambra van Granada en het gevecht tussen leeuw en stier op de voorgevel van de grote moskee van Diyarbakir horen tot de uitzonderingen. Rond 1900 verschijnen er echter, op last van koloniale machthebbers of van nationale hervormers, standbeelden op pleinen in het Midden-Oosten en in Turkije. Zo worden beelden alledaags in het stadsleven. De tijd waarin figuratieve kunsten door hun privé-karakter geen directe functie hadden in het representeren van de macht is voorbij. Hierdoor kunnen fatwa’s tegen kostbare (afgods)beelden een wapen worden in een politieke strijd. Zo wordt reeds eind 19de eeuw in Caïro het standbeeld van Ibrahim Pasja (gest. 1848) door een opstandige menigte neergehaald. Een eeuw later zie je pakkende reclames, affiches van film- en popsterren en opvallende portretten van het staatshoofd zelfs in de dorpen. In huiskamers, ook in orthodoxe kring, hangen steevast foto’s van de familie en staat de TV soms de hele dag aan. Tijdens mijn verblijf 1995 in het hete Syrië, waren oude opnames van het Nederlandse TV-programma “Ter land, ter zee en in de lucht” bijzonder populair vanwege de schaarsgeklede meiden en jongemannen die kletsnat uit het water gevist werden.

Van beeldverbod tot machtsstrijd

Deze moderne beeldcultuur confronteert sjaría-kenners met nieuwe kwesties. Voor grote hervormers, zoals Mohammed Abdoeh in zijn “Nut en status van beelden en standbeelden” (1903), komt het beeldverbod voort uit angst voor terugval in idolatrie. Nieuwe technieken vormen echter geen gevaar voor de godsdienst, er is dus geen reden voor verbod. In 1940 veroordeelt de orthodoxe Al-Azhar-Universiteit in Caïro wel drie-dimensionele beelden, behalve als die verminkt zijn. Voor musea gelden uitzonderingsbepalingen. Over tweedimensionele afbeeldingen oordelen de meeste wetsgeleerden welwillend. Fotografie en film ziet men niet als schepping door kunstenaars, men vergelijkt ze met reflexies in een spiegel. Alleen immorele scènes en afbeeldingen van profeten en van de familie van de Profeet blijven verboden. Puriteinse Wahabieten in Saoedi-Arabië zijn heel wat strenger. Portretten van regerende vorsten sieren wel overheidsgebouwen en bankbiljetten maar de vorige groot-moefti, Abdoel-‘Aziez bin Baaz (gest.1999), wilde foto’s in schoolboeken en kranten alleen toestaan als vrouwen geretoucheerd en hoofden van mannen bedekt werden. Op verkeersborden voor voetgangers staan lopers zonder hoofd (afb. 3). TV’s, schotelantennes en video’s dringen echter overal door.

Afb. 3. : Verkeersbord in Saoudi-Arabië (National Geographic, januari 1966)

Voor radicale moslimbroeders (noot 3) zoals Mohammed Qoetb blijft de westerse kunst, ondanks haar meesterwerken, heidens. Sinds de Renaissance wordt onder het mom van esthetiek het menselijk lichaam weer aanbeden. Daarom moet volgens zijn leerling Al-Zawahiri de nieuwe ‘onwetendheid’, ontstaan door de Westerse culturele invasie, worden verdreven door de ware islam. Terwijl van mollah Omar slechts één vage foto circuleert, bestookt Bin-Laden internet en TV met videoboodschappen. Ondanks dit felle debat over de moderne beeldcultuur is de sfeer in de meeste islamitische landen niet grimmig. De vele leken-moslims staan eerder onverschillig tegenover beeldverboden. En de volkse islam kan niet zonder devote beelden. In Egypte worden buitenfresco’s die trots lotgevallen van bedevaartgangers verslaan zeldzaam. Maar mausolea hangen vol foto’s van overleden soefi-sjeichs en overal vent men sleutelhangers met de Ka’aba op de ene en Ali op de andere kant. In Iran domineren schilderingen van Hoesseins martelaarschap nog steeds de herdenkingen van de slag bij Kerbala. Alleen de profeet Mohammed wordt niet meer afgebeeld. Het lijkt er op dat de sluier van de Profeet nu ook in het Midden-Oosten gezien wordt als verbodsteken. En deze recente prentbriefkaart uit Isfahan dan, met Mohammed als mooie jongen van 12? Op deze stralende foto staat hij echter niet als profeet (afb. 4). Ze geeft wel Mohammed weer tijdens zijn ontmoeting met de monnik Bahira die tussen zijn schouderbladen het vóórteken van zijn profeetschap ontdekt.

Afb. 4. : Foto van Mohammed op twaalfjarige leeftijd, 2003 in Isfahan gekocht (Silvia Naef, Y a-t-il une “question de l’image” en islam, Parijs 2004)